Nederland kent net zoveel maatschappelijk vastgoed als de totale hoeveelheid kantoor- en winkelvoorraad tezamen. Globaal gaat het om een oppervlakte van 85 miljoen vierkante meter. Maatschappelijk vastgoed is publiekelijk gefinancierd onroerend goed dat nodig is om collectief gedefinieerde doelen te realiseren. Het gaat om voorzieningen met maatschappelijke functies als welzijn, zorg, onderwijs, cultuur en sport, maar ook gevangenissen en sociale woningbouw worden tot het maatschappelijk vastgoed gerekend. Door bezuinigingen, demografische ontwikkelingen en technische veranderingen staan veel maatschappelijke voorzieningen onder druk. Denk aan het sluiten van verzorgingstehuizen door bezuinigingen in de zorg, aan samenvoegen van scholen in krimpgebieden of aan verdwijnen van bibliotheken door digitale collecties.
Wat is dat - publieke waarde?
Als de financiële basis voor maatschappelijke voorzieningen afbrokkelt zijn er globaal drie scenario’s: leegstand/verdwijnen van de voorziening, herbestemming of doorontwikkeling. Als er wordt gekozen voor een van de drie scenario’s wegen vooral technische en financiële aspecten mee, zoals de staat van het gebouw, onderhoudskosten of verkoopwaarde. Dit eenzijdige perspectief gaat voorbij aan de publieke functie van een gebouw, bijvoorbeeld als lokaal ontmoetingsplek. Want naast een financiële waarde heeft een maatschappelijke voorziening vaak ook een publieke waarde.
Wat is dat, publieke waarde? Veel maatschappelijke voorzieningen hebben naast hun primaire functie, bijvoorbeeld ‘boeken uitlenen’, ook een publieksfunctie. Deze voorzieningen zijn onderdeel van de lokale sociaal-fysieke infrastructuur en vervullen zowel een maatschappelijke als ook een publieke functie. Het zijn publieke ontmoetingsplaatsen en plekken waar uitwisseling tussen bezoekers kan plaats vinden. Zo biedt ook een woonzorgcentrum niet alleen zorg aan ouderen maar huisvest ook een restaurant waar buurtbewoners elkaar ontmoeten; of biedt een school niet alleen onderwijs aan kinderen maar is het schoolplein ook ontmoetingsplek voor ouders. De vrees is dat door het verdwijnen van maatschappelijke voorzieningen de publieke ruimte steeds meer verarmt. Kan de publieke functie van maatschappelijk vastgoed versterkt worden?
Publiek vastgoed
Marc van Leent introduceerde in deze context het begrip publiek vastgoed. Hij verwijst met dit begrip naar gebouwen met een publieksfunctie die zowel ontmoetingsplaats als marktplaats zijn. Een publieke ontmoetingsplaats is een plek waar je mensen kunt ontmoeten uit andere sociale netwerken, bijvoorbeeld buiten werk en familie om. Met een marktplaats bedoelt Van Leent een plek waar mensen bij elkaar komen die iets voor elkaar kunnen betekenen. Hij vult het marktplaatsbegrip breed in: het gaat niet alleen om goederen ruilen voor geld, maar ook om uitwisseling van sociaal en cultureel kapitaal. Volgens Van Leent versterken de functies ontmoetingsplaats en marktplaats elkaar: in een goede combinatie ontwikkelt publiek vastgoed zich tot een ‘vitaal knooppunt’ in onze netwerksamenleving.
Nieuw onderzoek
Veldacademie start een onderzoek naar nieuwe vormen van doorontwikkeling en herbestemming van maatschappelijk vastgoed op lokaal niveau. Inzicht in de waarde van lokale publieke functies van maatschappelijke voorzieningen kan mogelijk de aanzet geven voor nieuwe initiatieven voor door- of herontwikkeling. Dit is interessant gezien de bezuinigingen op veel maatschappelijke voorzieningen met een publieke functie.