Wereldwijd zijn de verschillen tussen arm en rijk in steden het grootst. Dat geldt ook voor Rotterdam. De economie in Rotterdam kent een stijgende lijn. Echter profiteren de bewoners in Rotterdam-Zuid hier niet tot nauwelijks van (disconnectie van werkgelegenheid en bewoners). Sterker nog; de werkloosheid is in Rotterdam-Zuid het hoogst van de hele stad. De urgentie van het probleem is zo groot, dat al in 2011 een nationaal programma (Nationaal Programma Rotterdam Zuid, NPRZ) werd opgestart om de wijken sterker en veerkrachtiger te maken. Deze achterstandswijken, ook wel aandachtswijken genoemd, kampen met een complex van sociale en ruimtelijke problemen: werkloosheid, criminaliteit, weinig kans op ontwikkeling.
De Tarwewijk in Rotterdam-Zuid is zo’n wijk; arbeidsparticipatie, opleidings- en inkomensniveau zijn laag. Om de achterstand in te kunnen lopen moeten arbeidsparticipatie en de wijkeconomie omhoog. Er is behoefte aan werkgelegenheid voor jongeren die hun eerste stappen op de arbeidsmarkt gaan zetten en voor werkzoekenden die nu nog afhankelijk zijn van een ww- en bijstandsuitkering (Nationaal Programma Rotterdam-Zuid (NPRZ), 2019).
Om de veerkracht van Rotterdam-Zuid te vergroten probeert Rotterdam het ‘maken’, in een nieuwe vorm, terug te brengen in de stad. Een voorbeeld van deze innovatieve maakindustrie is het Makers District (RDM, M4H). Onderdeel hiervan is: Keilewerf. Uit onderzoek is gebleken dat de werf voornamelijk jong hoogopgeleide creatievelingen van elders trekt, waardoor de oorspronkelijke bewoners vervreemden van de wijk. De bewoners in de wijk voldoen namelijk niet aan de gevraagde kwalificaties. Ondanks dit wordt het Makers District gezien als een groot succes en als springplank voor jong, hoogopgeleid en ondernemend talent. De verbinding met de wijk zelf lijkt echter volledig te missen omdat dit niet aansluit bij de behoeften van bewoners in de wijk (Veldacademie, M4H Wijk over de dijk, 2021).
Ook bewoners zonder of met beperkte startkwalificatie, aan de onderkant van de arbeidsmarkt, moeten mogelijkheden hebben om te participeren, emanciperen en moeten perspectief hebben op een duurzaam werkend leven.
Passende en gerichte kennis en vaardigheden zijn voor deze bewoners essentieel om aan te kunnen haken en de samenleving te versterken. Zowel individueel als op het niveau van de wijk als geheel.
Veldonderzoek Wijkatelier op Zuid
Zo blijkt uit veldonderzoek naar het Wijkatelier op Zuid in de Afrikaanderwijk. Hier komen buurtbewoners samen om hun passie voor naaien te delen, maar door gebrek aan geld, is de ruimte te klein en is er alleen oude apparatuur aanwezig. Ook de Fietsenbank werkplaats in de Afrikaanderwijk is te klein en niet functioneel; er is maar weinig ruimte voor opslag. Wel blijkt uit veldonderzoek dat er velen voordelen aan zitten. Zo leert de ene collega de andere fietsen repareren en hij zijn collega weer de Nederlandse taal.
Deze voorbeelden laten zien hoe belangrijk het is om werkgelegenheid te bieden passend bij de kwalificatie van de bewoners in deze aandachtswijken, ook wanneer zij niet beschikken over een startkwalificatie. Om de maakindustrie aan te laten sluiten op talenten van laag en ongeschoolden, is het van belang om ‘de trots van het maken’, het ambachtschap, op wijkniveau terug te brengen (Nationaal Programma Rotterdam-Zuid (NPRZ), 2019).
Door het inzetten op het werken met de handen, ook wel ambachtschap, op wijkniveau kunnen de bewoners zonder startkwalificatie, specifiek in de Tarwewijk hun eerste stap zetten op de arbeidsmarkt, wat leidt tot het wegwerken van achterstanden en het vergroten van de veerkracht. Voor een stabiele en positieve toekomst is het hebben van werk essentieel. Werk zorgt naast inkomen ook voor een gezond ritme, eigenwaarde en zingeving. Wanneer de werkloosheid en het opleidingsniveau van Rotterdam-(zuid) aangepakt wordt zal dit dus de veerkracht van de stad ten goede komen.
Een ‘maakplaats’, als fysieke plek in de wijk, maakt contact met en tussen buurtbewoners mogelijk en biedt niet alleen werkgelegenheid, maar ook kansen voor ontmoeting, verbinding en samenwerking, waardoor netwerken ontstaan en de sociale cohesie wordt vergroot; twee factoren die worden bestempeld als belangrijke voorwaarden voor een veerkrachtige wijk.
Het ontwerp
'De handen van zuid’ – de maakplaats voor ambachtschap is daarom essentieel voor het vergroten van werkgelegenheid voor bewoners zonder startkwalificatie. Dit wordt gedaan door het realiseren van een toegankelijke plek die ruimte biedt voor ambachtelijk werk. Deze maakplaats onderscheid zich van andere makersplaatsen, doordat de maakplaats zich richt op lokaal ambachtschap, waarbij talenten, praktische kennis en vaardigheden belangrijker zijn dan opleidingsniveau. Hierdoor wordt perspectief geboden om te kunnen participeren en emanciperen.
De handen van Zuid bevindt zich op een centrale, zichtbare en toegankelijke plek in de Tarwewijk. Door de aanwezige publieke functies zoals scholen (waaronder de vakwerkschool), House of Urban Arts (werkruimte voor creatievelingen), de sporthal ‘Tarwesterk’ en Supermarkt ‘Dirk’, is deze plek nu al het centrale hart van de Tarwewijk.
Dit zal verstrekt worden door de toekomstige nieuwe voetgangers- en fietsersbrug. Door de plaatsing van de maakplaats langs deze route, wordt invulling gegeven aan de ontwerpopgave om de openbare ruimte, in de buurten gelegen aan de route, te herbestemmen.
Zowel het park, de nieuwe route, als de sporthal worden meegenomen in het ontwerp. De maakplaats is volledig ingebed in zijn omgeving; de nieuwe passage, tussen de maakplaats en de sporthal in, verbindt zo de, nu erg gesloten, sporthal met de maakplaats. De sporthal wordt nu een verlengde van de maakplaats.
De ontwerpopgave vraagt om een compacte vorm met open plattegrond, waardoor flexibelheid van ruimtes ontstaat. Dit maakt het mogelijk om in de toekomst het gebouw makkelijker voor andere doeleinden te gebruiken. Maar omdat de maakplaats zich in de woonwijk bevindt, dient deze ook binnen het weefsel van de wijk en het straatbeeld passen. Het volume wordt daarom opgedeeld in drie delen, zodat de maatvoering van omliggende gebouwen gevolgd wordt.
De maakplaats focust zich op repair. Repair is waar duurzaamheid en praktische vaardigheden, ambachtschap, samen komen, iets wat naadloos aansluit bij de desbetreffende doelgroep.
Atriumzone
De bezoeker komt het gebouw binnen via het atrium. Deze zone werkt als een bufferzone en wordt gezien als een binnen-buitenruimte; dit versterkt de laagdrempeligheid van het gebouw. De atriumzone is waar de levendigheid zich bevindt, het centrale hart van de maakplaats. Regelmatig zullen er buurtlezingen gegeven worden. Doordat alle andere functies, zoals de werkplaatsen, studio’s en het restaurant zich om het atrium bevinden, zullen de toevallige passant, de nieuweling, de scholier en de handwerker elkaar hier tegenkomen. Door de glazen wanden is ook echt zichtbaar wat zich in de werkplaatsen afspeelt. Dit draagt niet alleen bij aan de toegankelijkheid maar ook aan het inspireren en nieuwsgierigheid opwekken.
De handen van Zuid biedt ruimte voor verschillende werkplaatsen (hout, metaal, keramiek, textiel) waar apparatuur gedeeld kan worden. Regelmatig worden hier workshops aangeboden voor buurtbewoners of de omliggende scholen en House of Urban Arts. Zo ontstaat een bruisende ‘maakplaats’ met laagdrempelige interacties.
Werkplaats hout
Op de 1e verdieping bevinden zich de ateliers. Deze verdieping is meer privé en zal voornamelijk gebruikt worden door de startende ondernemers, ookwel de handwerkers genoemd. Doordat de lijntjes kort zijn kunnen samenwerkingen ontstaan en kan laagdrempelig bij elkaar binnen gelopen worden.
Omdat uit onderzoek blijkt dat opslag erg belangrijk is, is iedere ruimte voorzien van een eigen opslag. Deze bevindt zich in de nok van het gebouw, zodat deze ruimte goed benut wordt.
Atelier
De thema’s ‘de trots van het maken – ambachtschap’ en ‘repair’ worden over het hele ontwerp doorgetrokken en staan dus ook centraal bij de technische uitwerking van de opgave. Daarom is ervoor gekozen om het gebouw zo low tech mogelijk uit te werken. Er wordt gestreefd naar eenvoud en flexibiliteit door middel van ambachtschap. Dit is onder andere zichtbaar in de demontabele karakter van de constructie, het realiseren van een aangenaam binnenklimaat en de keuze voor de materialisatie van het gebouw. De deels open en gesloten flexibele houten gevel straalt openheid uit voor ambachtschap dat gezien mag worden; Een inspirerende, bruisende, levendige en toegankelijke maakplaats, die lokaal ambachtschap stimuleert en zo bijdraagt aan het vergroten van de werkgelegenheid voor bewoners zonder startkwalificatie.
De handen van Zuid – de maakplaats voor ambachtschap.